Toverlantaarnplaten in het licht van nu

Een opmerkelijke deelcollectie van het MAS bestaat uit zo’n 765 speelgoedtoverlantaarnplaatjes. Zij zijn afgelopen jaar al online raadpleegbaar gemaakt.

De oudste toverlantaarnplaten die we in de MAS-collectie terugvinden, dateren vermoedelijk van het begin van de 19de eeuw. Ze zijn toegeschreven aan Johann Christian Wolfgang Rose (1769-1826), een Neurenbergse fabrikant van optisch speelgoed, zoals de toverlantaarn en van andere optische instrumenten, waaronder de camera obscura. De glasplaten van Rose kenmerken zich door unieke handgeschilderde tekeningen en een met rode lijnen geruite boord.

Johann Christian Wolfgang Rose en zijn vader Johann Friedrich waren de voorgangers van een hele resem fabrikanten van speelgoedtoverlantaarns en toebehoren. Allen vestigden zich omstreeks 1900 in Neurenberg en maakten er naam en faam. In plaats van de glasplaatjes met de hand te (laten) beschilderen, maakten zij vaak gebruik van decalcomanie, een geautomatiseerd proces waarmee de afbeelding in spiegelbeeld op het glas ‘geplakt’ werd.

Deze langwerpige lantaarnplaatjes zijn eenvoudig terug te vinden in de MAS-collectie online en werden in huiselijke kring gebruikt als speelgoed. Hoewel soms moraliserend, primeerde het ludieke karakter van de inhoud. Veelvoorkomend zijn komische tafereeltjes, vermenselijkte dieren, sprookjes en satirische karikaturen. De kleurige prentjes prikkelden het verbeeldingsvermogen van talloze kinderen. Zo ook dat van de Antwerpse schrijver Victor J. Brunclair (1899-1944), die anno 1909 uren doorbracht op zijn vlierinkje in de Seefhoek met een cadeau gekregen speelgoedtoverlantaarn. Hij somde het in 1940 gelukzalig-nostalgisch op als volgt: “Kameelen [sic.] in een gele zandwoestijn. Een aapje op een fiets. Een knaapje met een hoepel. Een zeehond met een bal.”

Een andere MAS-deelcollectie lantaarnplaten onderscheidt zich van de eerder genoemde speelgoedlantaarnplaatjes doordat ze bestemd waren voor het onderwijs.

Waar de toverlantaarn aanvankelijk vooral diende om in vermaak te voorzien, kreeg de optische lantaarn vanaf het eind van de 19de eeuw ook een uitgesproken educatieve functie. Vroeger hadden de katholieken het monopolie over het onderwijs in Vlaanderen, maar daar kwam een einde aan toen de liberalen ook een scholennetwerk begonnen uit te bouwen, met daarbij de natuurwetenschappen als belangrijke toevoeging aan het curriculum. De wetenschappelijke observatie kwam centraal te staan, een verschuiving die op termijn een ingrijpende verandering heeft teweeggebracht in de pedagogiek. (Nelleke Teughels sprak hierover op 18 september 2021 in Interne keuken op Radio 1. Zij maakt deel uit van B-Magic, een groep interdisciplinaire onderzoekers die zich verdiepen in de geschiedenis van de toverlantaarn als massamedium in België). 

Van de naar losse schatting 9.000 educatieve glasdia’s die het MAS beheert, is veruit het grootste deel afkomstig uit het voormalig Stedelijk Schoolmuseum in Antwerpen. Deze had een omvangrijke verzameling glaspositieven die via de uitleendienst toegankelijk waren voor leerkrachten. Hendrik Van Tichelen was als conservator van het Stedelijk Schoolmuseum een beduidende drijvende kracht bij het verwerven en documenteren van deze visuele leermiddelen.

Vanaf ca. 1923 maakten Antwerpse scholen gebruik van de uitleendienst en anno 1934 was de verzameling van het Stedelijk Schoolmuseum aangegroeid tot zo’n duizend reeksen, goed voor meer dan 20.000 diapositieven of ‘lichtbeelden’ in totaal. Minstens de helft hiervan is bewaard gebleven en zit tegenwoordig verspreid in de collectie van het MAS en het FelixArchief. De digitalisering van deze glasdia’s is gestart, maar zal heel wat tijd vragen.

De educatieve slides verschillen zowel vormelijk als inhoudelijk van de speelgoeddia’s. Dit komt ook doordat het niet langer enkel gaat om getekende afbeeldingen, maar ook om zwart-witfoto’s. Hoewel het dikwijls een pose of zelfs overdreven acteerwerk betreft, komen deze fotografische glaspositieven meestal toch dichter in de buurt van betrouwbaardere representaties van de werkelijkheid dan de speelgoedlantaarnplaatjes. We stellen thematisch gezien wel nog steeds een sterke vertegenwoordiging vast van sprookjes en meer uitgebreid jeugdliteratuur, maar daarnaast zijn bijvoorbeeld beelden van arbeiders die hun werk demonstreren in de fabriek of werkplaats en fotoreeksen van publieke evenementen of bekende plekken schering en inslag.

De pre-cinematografische glasdia’s zijn een grote stap geweest in de richting van een steeds kosmopolitischere maatschappij waarbij beeldcultuur invloed heeft op alle gebieden. Op school konden leerlingen projecties aanschouwen van vulkaanuitbarstingen, andere continenten of dieren die je in het dagelijks leven nooit tegenkomt, zonder hun bank te verlaten. Dit heeft onvermijdelijk bijgedragen tot het wereldbeeld van vele generaties en leeft tot op de dag van vandaag verder in steeds veranderende vormen.

Dit artikel dat je leest op je pc, laptop of smartphone bevat ook begeleidende afbeeldingen die de tekst verdraaglijk moeten maken. Honderd jaar geleden was dit nog quasi ondenkbaar en deelden mensen beelden op allerlei andere manieren. De lantaarnplaten zijn een cruciale schakel geweest uit de in retrospectief onstuitbare en razendsnelle terreinwinst van massamedia zoals film, televisie en computer. Ze getuigen van de volhardende menselijke inventiviteit en maken een onmis(ken)baar deel uit van onze cultuurgeschiedenis en ons erfgoed. Niet alleen zijn de lantaarnplaten interessant als medium, maar ook als tijdsdocument. Door ze te bewaren, garanderen we voor nu en morgen een beter inzicht in de denkbeelden, visuele trends en thema’s waarmee kinderen in de 19de en 20ste eeuw groot werden.