“Pas op het einde van de 19de eeuw werden vrouwen toegelaten aan de Academie, in aparte klassen en met een ‘naaktmodel’ in een verhullende maillot. En deze dame schildert in de 17de eeuw een werk met vooral naakte mannen. Ongelooflijk!”
Glazen plafonds zijn van alle tijden: furore maken als kunstenares in de 17de eeuw was een bijna onmogelijke taak. Door haar talent en net dat beetje geluk is het werk van Michaelina Wautier (1604-1689) niet door de mazen van het net van de kunstgeschiedenis en in de vergetelheid geglipt. Dat is voor een aanzienlijk gedeelte de verdienste van kunsthistorica Katlijne Van der Stighelen.
Zij is de curator van Michaelina, de eerste overzichtstentoonstelling ooit waarin het bijna volledige oeuvre van Michaelina Wautier wordt voorgesteld. Een fascinerende kennismaking met een bijzondere vrouw en getalenteerde kunstenares, met een voor de 17de eeuw – voor een vrouw – ongekende vrijheid van werken.
Verleiding, lust en drank
Hoe heeft u kennis gemaakt met het werk van Michaelina Wautier?
Katlijne Van der Stighelen: “Rond 1990 was ik in Wenen om een portret van Anthony van Dyck te bestuderen. In het depot gereserveerd voor werk uit de Vlaamse School werd mijn aandacht getrokken door Bacchusstoet, een heel complex werk dat werd toegeschreven aan een vrouwelijke kunstenaar, Michaelina Wautier. Het is zo’n uitzonderlijke stuk: zeer monumentaal – 3,5 meter breedte – met een onderwerp dat je niet verwacht van een vrouw. Het is een scène met een aantal naakte mannen en een gewaagd thema: verleiding, lust, drank… Het is bijna niet te geloven dat dit kon worden gemaakt door een vrouw. Pas op het einde van de 19de eeuw werden vrouwen toegelaten aan de Academie, in aparte klassen en met een ‘naaktmodel’ in een verhullende maillot. En deze dame schildert in de 17de eeuw een werk met vooral naakte mannen. Ongelooflijk!”
Waar haalde ze haar kennis en haar opleiding vandaan?
KVdS: “Wat we zeker weten, is dat haar broer Charles een schilder was, waarschijnlijk opgeleid in Italië. Zowel Charles als Michaelina zijn geïnspireerd door Michael Sweerts, een zeer interessante en eveneens mysterieuze kunstenaar die rond 1650 in Brussel werkte en er een Academie heeft gesticht. Ongetwijfeld konden jonge kunstenaars daar tekenen naar levend model. Zou Michaelina ook die kans gekregen hebben? De anatomie van haar naakten is zo goed, zowel van jonge, als van oudere mannen…dat is compleet ongezien in de Europese context van die tijd, al helemaal op dat monumentale formaat!”
Wie was Michaelina?
Wat weten we over haar achtergrond?
KVdS: “Michaelina is geboren in Mons/Bergen in 1604. Haar vader sterft in 1617. Haar vader was tweemaal getrouwd: de tweede keer met de moeder van Michaelina. Zij is de op één na jongste, met acht broers. Dat heeft waarschijnlijk haar weerbaarheid verhoogd. En anderzijds is het ook best mogelijk dat al die broers zeer beschermend, maar ook verdraagzaam waren tegenover dat kleine zusje. Misschien had ze een tolerante, ruimdenkende moeder. Er waren nauwelijks scholen in Mons op dat moment. Wellicht werd er thuisonderwijs georganiseerd voor de jongens en kon ook Michaelina daarvan ‘profiteren’. In die tijd was studeren voor vrouwen weinig vanzelfsprekend. Jonge meisjes van stand kregen een minimale opleiding die er vooral op gericht was hen aantrekkelijk te maken als huwelijkspartner: talen, conversatie, muziek, borduren, tekenen…
“Michaelina is de jongste, met acht broers. Dat heeft waarschijnlijk haar weerbaarheid verhoogd.”
Als je het werk van Michaelina ‘leest’, moet zij zich toegelegd hebben op zoveel meer: kennis van de mythologie, van symboliek in de kunst. Kijk nog maar eens naar de Bachusstoet: niet meteen een thema voor een ‘welopgevoed’ meisje uit die tijd. Al helemaal niet vermits ze ook zichzelf afbeeldt in de stoet, als een Maenade, een volgeling van Bacchus, vooral uit op seksueel vertier. In 1638 sterft haar moeder, Michaelina is dan vierendertig. Vier jaar later is haar broer Charles in Brussel, Michaelina waarschijnlijk ook. Ze woonde wellicht de rest van haar leven samen met haar broer Charles in een statig herenhuis nabij de Brusselse Kapellekerk. Er zijn ook contacten met Antwerpen. Eén van haar broers woonde in Antwerpen en waarschijnlijk is Michaelina in contact gekomen met Paulus Pontius, een medewerker van Rubens. Paulus Pontius maakte een gravure naar Michaelina’s portret van de Italiaanse generaal Andreas Cantelmo. En twee van haar panelen met bloemstukken zijn versierd met ‘Antwerpse Handjes’.”
Is Michaelina, progressief als ze was, niet in de problemen gekomen?
KVdS: “Dat is waarschijnlijk niet gebeurd omdat Michaelina in een bijzonder exclusief milieu zat. Ze had zelfs connecties met het Hof van Aartshertog Leopold-Willem. Die resideerde in Brussel rond 1643-1655. Een heel devoot man, maar ook een man met een groot hart voor kunst en cultuur. Hij liet voor het eerst een opera opvoeren in Brussel, naar Parijs model. Hij had een uitgebreide collectie kunst, waar ook de Bacchusstoet deel van uitmaakte. Het werk verhuist samen met de aartshertog in 1655 naar Wenen. De werken worden in Wenen geïnventariseerd, waaronder vier werken van Michaelina Wautier. Dat is de basis van alle verder onderzoek. De keerzijde van de medaille is dat, al kon zij zich uiten in dat geprivilegieerde milieu, niet over haar wordt geschreven in de 17de eeuw. Haar familieleden anno nu hebben absoluut geen idee van kunstenaars in het geslacht Wautier.”
Van alle markten thuis
Ze is niet de enige vrouwelijke kunstenares uit die tijd, maar wat precies maakt haar zo uniek?
KVdS: “De vrouwelijke kunstenaar in de Zuidelijke Nederlanden uit die periode zijn bijna allen specialisten’, vrouwen die zich toeleggen op één thema. We hebben hele goeie bloemschilderessen, hele goeie stilleven-schilderessen: ik denk daarbij aan Clara Peeters. Buiten Michaelina Wautier is er geen enkele vrouwelijke schilder uit de Zuidelijke Nederlanden die al die disciplines aankan. Zij maakt historische stukken, grote monumentale schilderijen met een mythologisch of religieus thema, ze schildert waanzinnig goeie portretten, genretaferelen en bloemstukken. Ze had alle genres uit die tijd onder de knie, op klein en groot formaat. En ze was getalenteerd. Zo getalenteerd dat sommige kunstkenners zich erover verbazen ‘dat een vrouw dergelijk werk kon maken’. Ook in de kunsten is er een glazen plafond voor vrouwen.”
“Ze had alle genres uit die tijd onder de knie, op klein en groot formaat. En ze was getalenteerd. Zo getalenteerd dat sommige kunstkenners zich erover verbazen ‘dat een vrouw dergelijk werk kon maken’.”
Is haar talent de enige reden voor deze overzichtstentoonstelling?
KVdS: “In A Room of One’s Own bedenkt Virginia Woolf een imaginaire zus van William Shakespeare. Zou ze even bekend zijn geworden als haar broer? Niet zonder haar eigen geld en privacy, a room of one’s own. Michaelina Wautier was alles wat de meeste vrouwen in die tijd niet mochten zijn: veelzijdig, eigenzinnig, vrijgevochten… Een fascinerende, zelfzekere, talentrijke vrouw die voor één keer geen slachtoffer is. Iemand die een opleiding krijgt en haar talenten benut om de werken te maken die ze wil maken, niet die haar worden opgelegd door haar milieu. En daarmee nog succes boekt ook: denk aan Aartshertog Leopold-Willem die verschillende werken van haar in zijn bezit heeft.
“A woman must have money and a room of her own if she is to write fiction.”
― Virginia Woolf, A Room of One's Own
Michaelina Wautier was geen dilletante, geen amateur, in de zin dat ze waarschijnlijk werd betaald voor haar werk. Misschien heeft ze een voorbeeld genomen aan Anna Francisca de Bruyns? De Bruyns maakte een altaarstuk voor de kerk vlakbij het ouderlijk huis van Michaelina. De kans is groot dat Michaelina haar kende. Anna Francisca de Bruyns was wel het slachtoffer van haar tijd. Bij haar huwelijk werd ze gedwongen de kunsten op te geven, wat haar zeer ongelukkig heeft gemaakt. Is Michaelina nooit gedwongen geweest om te trouwen? Besefte ze dat als ze zou trouwen, dat het einde van haar carrière als kunstenaar zou zijn en is ze net daarom alleen gebleven? Dat kwam ook met een prijs: ze is kinderloos gebleven.
Op zoek naar de Vijf Zintuigen
U bent erin geslaagd ongeveer haar volledige oeuvre te verzamelen voor deze tentoonstelling…
KVdS: “Zesentwintig werken zijn met zekerheid aan haar toegeschreven: die zullen we bijna allemaal kunnen zien op de tentoonstelling. Er is nog een prachtige reeks: de Vijf Zintuigen, vijf losse schilderijen, gedateerd en gesigneerd, die laat 19de eeuw zijn geveild in Valenciennes. Eén ervan is in de jaren ’70 van vorige eeuw verkocht in Parijs. Ze zijn dus waarschijnlijk uit elkaar gehaald en zijn ondertussen spoorloos. Heel jammer! Er is de stille hoop dat we die nog op het spoor komen. Veel van haar werk is in privébezit. Ik denk dat daar nogal wat recente aankopen bij zitten. Niet allemaal, natuurlijk. Waarschijnlijk zit er ook werk tussen wat een familie in de loop van de tijd heeft vergaard. Maar doordat de naam van deze kunstenares nu stilaan ingeburgerd raakt, groeit ook de aandacht voor haar werk. In maart 2016 wordt Portret van de Jezuïet Martino Martine (1656), oorspronkelijk geschat op 12.000 euro, verkocht voor 450.000 euro. De kunstwereld verwacht dat we nog van deze vrouw zullen horen. En zo wordt Michaelina Wautier ook financieel interessant.
“De dag dat we brieven van Michaelina Wautier zouden ontdekken, zullen we ook kennismaken met haar stem.”
Wat brengt de toekomst?
KVdS: “Ik wil de ongewoon rijke iconografie Michaelina Wautier verder bestuderen: een iconografie waarmee ze experimenteerde en die ze verder uitbreidde. En ik vraag me af of zij in contact is gekomen met literatuur van vrouwen uit de 17de eeuw. Er waren toen al publicaties van vrouwen die schreven over de rechten van de vrouw. Hebben die haar beïnvloed? Ik zou zo graag haar eigen stem willen horen. Het zou zo geweldig zijn als ik iets moest vinden dat ze zelf heeft geschreven. De dag dat we brieven van Michaelina Wautier zouden ontdekken, zullen we ook kennismaken met haar stem.”
Interview: Tin Vancutsem
