Overslaan en naar de inhoud gaan
lantaarnplaten

Toverlantaarnplaten in het licht van nu

Tegenwoordig is er nauwelijks een presentatie denkbaar zonder begeleidend beeldmateriaal, of op z’n minst enkele PowerPointslides. Dit gebruik gaat heel wat verder terug in de tijd dan we misschien wel vermoeden. Van grotschilderingen tot de miniaturen waarvan middeleeuwse monniken hun manuscripten voorzagen: iedere periode uit de geschiedenis heeft zijn eigen manieren om informatie aanschouwelijk te maken.

Affiche met aankondiging van de  Laterna Magica Galantee Show

Laterna Magica Galantee Show. An original 19th century animated entertainment, Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, inv. 43277

 

Een zeer herkenbare, maar deels vergeten ‘moderne’ vorm kwam er met de toverlantaarn of laterna magica, al in de 17de eeuw uitgevonden door de Nederlandse astronoom Christiaan Huygens. Het zou tot in de 19de eeuw duren voor deze projectielantaarn wijdverspreide populariteit genoot, eerst dankzij rondtrekkende reizigers die op kermissen, jaarmarkten, in herbergen en in cafés lantaarnshows opvoerden.

Dankzij eenvoudigere, goedkope modellen werd de toverlantaarn algauw een gegeerd kerst- of sinterklaascadeau voor kinderen om thuis mee te spelen. Nieuwe ontwikkelingen zorgden er tot slot voor dat de lichtbeeldenprojectie ook ingang vond in het onderwijs.

In de eerste helft van de 20ste eeuw versterkten de recentste technologische hoogstandjes aanvankelijk de optische lantaarn, maar rangeerden die geleidelijk ook uit. De toverlantaarn moest onderdoen voor de diaprojector en film en belandde, samen met de glasplaatjes, op zolders en in musea.

Kinderspel

Een opmerkelijke deelcollectie van het MAS bestaat uit zo’n 765 speelgoedtoverlantaarnplaatjes. Zij zijn afgelopen jaar al online raadpleegbaar gemaakt.

De oudste toverlantaarnplaten die we in de MAS-collectie terugvinden, dateren vermoedelijk van het begin van de 19de eeuw. Ze zijn toegeschreven aan Johann Christian Wolfgang Rose (1769-1826), een Neurenbergse fabrikant van optisch speelgoed, zoals de toverlantaarn en van andere optische instrumenten, waaronder de camera obscura. De glasplaten van Rose kenmerken zich door unieke handgeschilderde tekeningen en een met rode lijnen geruite boord.

Toverlantaarnplaat met fantasievoorstelling van een adellijke vrouw wier koets voortgetrokken wordt door een patrijs

Johann Christian Wolfgang Rose, Toverlantaarnplaat met fantasievoorstelling van een adellijke vrouw wier koets voortgetrokken wordt door een patrijs, VM.2009.101.039.001, Collectie Stad Antwerpen, MAS

Johann Christian Wolfgang Rose en zijn vader Johann Friedrich waren de voorgangers van een hele resem fabrikanten van speelgoedtoverlantaarns en toebehoren. Allen vestigden zich omstreeks 1900 in Neurenberg en maakten er naam en faam. In plaats van de glasplaatjes met de hand te (laten) beschilderen, maakten zij vaak gebruik van decalcomanie, een geautomatiseerd proces waarmee de afbeelding in spiegelbeeld op het glas ‘geplakt’ werd.

Toverlantaarnplaat met fantasievoorstelling van het leven van een kikker

Gebrüder Bing (Nürnberg), Toverlantaarnplaat met fantasievoorstelling van het leven van een kikker, VM.2008.327.020.011, collectie Stad Antwerpen, MAS.

Toverlantaarnplaat met voorstelling van het sprookje ‘De geschiedenis van een moeder’ van Hans Christian Andersen

Georges Carette & Co., Toverlantaarnplaat met voorstelling van het sprookje ‘De geschiedenis van een moeder’ van Hans Christian Andersen, VM.2008.327.023.001, collectie Stad Antwerpen, MAS

Toverlantaarnplaat met een geïmproviseerde fanfare

Ernst Plank KG, Toverlantaarnplaat met een geïmproviseerde fanfare, VM.2008.327.019.010, collectie Stad Antwerpen, MAS

Deze langwerpige lantaarnplaatjes zijn eenvoudig terug te vinden in de MAS-collectie online en werden in huiselijke kring gebruikt als speelgoed. Hoewel soms moraliserend, primeerde het ludieke karakter van de inhoud. Veelvoorkomend zijn komische tafereeltjes, vermenselijkte dieren, sprookjes en satirische karikaturen. De kleurige prentjes prikkelden het verbeeldingsvermogen van talloze kinderen. Zo ook dat van de Antwerpse schrijver Victor J. Brunclair (1899-1944), die anno 1909 uren doorbracht op zijn vlierinkje in de Seefhoek met een cadeau gekregen speelgoedtoverlantaarn. Hij somde het in 1940 gelukzalig-nostalgisch op als volgt: “Kameelen [sic.] in een gele zandwoestijn. Een aapje op een fiets. Een knaapje met een hoepel. Een zeehond met een bal.”

Toverlantaarnplaat met fantasievoorstelling van dieren

Johann Falk, Toverlantaarnplaat met fantasievoorstelling van dieren, VM.2008.327.019.183, collectie Stad Antwerpen, MAS

Leerrijk

Een andere MAS-deelcollectie lantaarnplaten onderscheidt zich van de eerder genoemde speelgoedlantaarnplaatjes doordat ze bestemd waren voor het onderwijs.

Waar de toverlantaarn aanvankelijk vooral diende om in vermaak te voorzien, kreeg de optische lantaarn vanaf het eind van de 19de eeuw ook een uitgesproken educatieve functie. Vroeger hadden de katholieken het monopolie over het onderwijs in Vlaanderen, maar daar kwam een einde aan toen de liberalen ook een scholennetwerk begonnen uit te bouwen, met daarbij de natuurwetenschappen als belangrijke toevoeging aan het curriculum. De wetenschappelijke observatie kwam centraal te staan, een verschuiving die op termijn een ingrijpende verandering heeft teweeggebracht in de pedagogiek. (Nelleke Teughels sprak hierover op 18 september 2021 in Interne keuken op Radio 1. Zij maakt deel uit van B-Magic, een groep interdisciplinaire onderzoekers die zich verdiepen in de geschiedenis van de toverlantaarn als massamedium in België). 

Van de naar losse schatting 9.000 educatieve glasdia’s die het MAS beheert, is veruit het grootste deel afkomstig uit het voormalig Stedelijk Schoolmuseum in Antwerpen. Deze had een omvangrijke verzameling glaspositieven die via de uitleendienst toegankelijk waren voor leerkrachten. Hendrik Van Tichelen was als conservator van het Stedelijk Schoolmuseum een beduidende drijvende kracht bij het verwerven en documenteren van deze visuele leermiddelen.

Vanaf ca. 1923 maakten Antwerpse scholen gebruik van de uitleendienst en anno 1934 was de verzameling van het Stedelijk Schoolmuseum aangegroeid tot zo’n duizend reeksen, goed voor meer dan 20.000 diapositieven of ‘lichtbeelden’ in totaal. Minstens de helft hiervan is bewaard gebleven en zit tegenwoordig verspreid in de collectie van het MAS en het FelixArchief. De digitalisering van deze glasdia’s is gestart, maar zal heel wat tijd vragen.

De educatieve slides verschillen zowel vormelijk als inhoudelijk van de speelgoeddia’s. Dit komt ook doordat het niet langer enkel gaat om getekende afbeeldingen, maar ook om zwart-witfoto’s. Hoewel het dikwijls een pose of zelfs overdreven acteerwerk betreft, komen deze fotografische glaspositieven meestal toch dichter in de buurt van betrouwbaardere representaties van de werkelijkheid dan de speelgoedlantaarnplaatjes. We stellen thematisch gezien wel nog steeds een sterke vertegenwoordiging vast van sprookjes en meer uitgebreid jeugdliteratuur, maar daarnaast zijn bijvoorbeeld beelden van arbeiders die hun werk demonstreren in de fabriek of werkplaats en fotoreeksen van publieke evenementen of bekende plekken schering en inslag.

arbeiders maken de strohoeden

Radiguet & Massiot, Glaspositief met zwart-witfoto van een hoedenmakerij: arbeiders maken de strohoeden, MF.1962.078.0769, collectie Stad Antwerpen, MAS

arbeidsters boorden hoeden af met lint

Radiguet & Massiot, Glaspositief met zwart-witfoto van een hoedenmakerij: arbeidsters boorden de hoeden af met lint, MF.1962.078.0774, collectie Stad Antwerpen, MAS

De pre-cinematografische glasdia’s zijn een grote stap geweest in de richting van een steeds kosmopolitischere maatschappij waarbij beeldcultuur invloed heeft op alle gebieden. Op school konden leerlingen projecties aanschouwen van vulkaanuitbarstingen, andere continenten of dieren die je in het dagelijks leven nooit tegenkomt, zonder hun bank te verlaten. Dit heeft onvermijdelijk bijgedragen tot het wereldbeeld van vele generaties en leeft tot op de dag van vandaag verder in steeds veranderende vormen.

Dit artikel dat je leest op je pc, laptop of smartphone bevat ook begeleidende afbeeldingen die de tekst verdraaglijk moeten maken. Honderd jaar geleden was dit nog quasi ondenkbaar en deelden mensen beelden op allerlei andere manieren. De lantaarnplaten zijn een cruciale schakel geweest uit de in retrospectief onstuitbare en razendsnelle terreinwinst van massamedia zoals film, televisie en computer. Ze getuigen van de volhardende menselijke inventiviteit en maken een onmis(ken)baar deel uit van onze cultuurgeschiedenis en ons erfgoed. Niet alleen zijn de lantaarnplaten interessant als medium, maar ook als tijdsdocument. Door ze te bewaren, garanderen we voor nu en morgen een beter inzicht in de denkbeelden, visuele trends en thema’s waarmee kinderen in de 19de en 20ste eeuw groot werden.

Meld je aan voor de nieuwsbrief