Onderzoek en restauratie 16e-eeuwse rondboog

Voorgevel van het Maagdenhuis ca.1860, de rondboog is te zien boven de poort.

- ©Stadsarchief Antwerpen, inv.nr. FOTO-GF#938.

De 16de-eeuwse rondboog wordt toegeschreven aan Cornelis Floris de Vriendt II (1514-1575), de kunstenaar die ook het stadhuis van Antwerpen ontwierp.

De rondboog bestaat uit 9 elementen met centraal een Christushoofd. In de rondboog is een inscriptie gebeiteld:  ‘BEAT, QUI INTELLIGIT SVPER EGENVM ET PAVPEREM IN DIE MALA LIBERABIT EVM DOMINVS PSXL’. Het is een fragment uit de Bijbeltekst Psalmen 41.2 die in de Nieuwe Bijbelvertaling wordt vertaald als: “Gelukkig wie zorgt voor de armen; in kwade dagen zal de Heer hem uitkomst geven.” De gekozen Bijbeltekst geeft de visie weer van de organisatie en de mensen achter het meisjesweeshuis in de 16de eeuw.

De boog was onderdeel van de voorgevel tot omstreeks 1900. Toen werd, in het kader van een groot restauratieproject, beslist om een replica te plaatsen. De originele rondboog werd overgedragen aan de stad Antwerpen en maakt vandaag deel uit van de collectie het MAS I Museum aan de Stroom.

Schade aan de rondboog

De rondboog was meer dan 300 jaar deel van de gevel en dus blootgesteld aan de buitenlucht en klimaatomstandigheden. Daarna lag hij meer dan 100 jaar opgeslagen in verschillende depots. Zowel in de gevel als opgeslagen in depot heeft de rondboog schade opgelopen. Hij raakte erg vervuild en er is materiaal verloren gegaan, vooral in de delen die uitsteken. Dit is bijvoorbeeld te zien aan de lijst van de boog en de afgebroken neus van het Christushoofd. Afspoelend regenwater zorgde eveneens voor materiaalverlies, waardoor detailwerk verloren is gegaan.

Een andere vorm van schade zijn de aanwezige gipskorsten, die voorkomen als een donkergrijze verkleuring op het oppervlak. Gipskorsten ontstaan als de reactie tussen het regenwater en de kalk, het bindmiddel, in de steen. Na verloop van tijd kleuren deze gipskorsten grijszwart door luchtvervuiling. Op de plaatsen op de steen waar weinig water afspoelt bouwen deze gipskorsten op.

Onder deze gipskorsten doet zich verpoedering van de steen voor, veroorzaakt door het verlies van het bindmiddel in de steen, in dit geval dus kalk. Ook waar geen gipskorsten (meer) aanwezig zijn, vindt deze verpoedering plaats.

Onderzoek naar de polychromie

Oorspronkelijk was de rondboog beschilderd, wellicht in meerdere kleuren. Dit wordt een polychrome afwerking genoemd. Tijdens het onderzoek werden rode, gele en witte verfresten gevonden op het Christushoofd.

Om te achterhalen wat de originele kleur van de letters was, werden twee fragmenten van de polychromie in de letters genomen en microscopisch onderzocht. Hierbij werden sporen van een beschildering gevonden, maar er kon geen uitsluitsel gegeven worden over de originele kleur. Slechts enkele pigmentkorrels konden onderscheiden worden in de microscopische beelden. Deze pigmentkorrels zaten niet meer op het steenoppervlak, maar zitten vast in de gipskorsten.

Dit stelt ons voor een keuze: halen we de gipskorsten weg, en daarmee ook de achtergebleven pigmentkorrels en geschiedenis van het object? Of laten we ze zitten om toekomstig onderzoek naar de beschildering open te houden? Met de huidige onderzoekstechnieken kunnen de kleur en de pigmenten van de beschildering niet geïdentificeerd worden. Dit betekent echter niet dat dat in de toekomst niet zou kunnen. Na overleg met de betrokken partijen, werd besloten om de gipskorsten mét pigmentkorrels in de letters van de rondboog te behouden.

Om de leesbaarheid van de inscriptie te vergroten – ook in functie van de tentoonstelling -  zullen de lacunes in de letters geretoucheerd worden naar analogie met de kleur van de gipskorst.

Reconstructie van de rondboog in de huidige staat.

- © Eefke Boezen, Universiteit Antwerpen

Om verder materiaalverlies tegen te gaan zullen de stenen geconsolideerd worden. Daarnaast zullen ze gereinigd worden, wat ervoor zal zorgen dat er meer uniformiteit zal zijn in het voorkomen van de verschillende stenen (zie figuur hiernaast).

Voor beide behandelingen zijn uitgebreide testreeksen uitgevoerd. Na overleg tussen de Universiteit Antwerpen en het MAS ziet het behandelplan er als volgt uit:

• De gipskorsten worden verwijderd, met uitzondering van de korsten die aanwezig zijn in de letters om de pigmentresten te bewaren voor eventueel toekomstig onderzoek.
• Om de verpoedering en verder materiaalverlies tegen te gaan wordt de rondboog geconsolideerd. Consolidatie zorgt ervoor dat er weer bindmiddel wordt toegevoegd aan de steen.
• De lacunes in de letters worden geretoucheerd, waardoor de inscriptie opnieuw leesbaar wordt.
• De optie om aanvullingen te doen wordt voorlopig opengehouden. Na de reiniging en consolidatie zal in samenspraak met de opdrachtgever bekeken worden of het wenselijk is de lijsten van de rondboog te herstellen door aan te vullen met mortel.

De behandeling zal worden afgerond aan het einde van het academiejaar 2023-2024. Na de behandeling wacht de boog in de ateliers van de Universiteit op de plaatsing in de expo.

Het vooronderzoek en de behandeling wordt uitgevoerd door master student Eefke Boezen. Zij wordt hierin begeleid door praktijkdocent Noortje Cools.