Vergankelijk
De inleidende schildering toont een jonge vrouw in indrukwekkende ‘twaalflagige’ hofkleding, jūnihitoe; over elkaar gedragen kimono creëren een kleurrijke cascade van mouwboorden. Haar lange haar valt over haar schouders. Hoog op het voorhoofd prijken geschilderde wenkbrauwen. De vrouw kijkt voor zich uit, schijnbaar getroffen door mono no aware, het plotse besef van de vergankelijkheid der dingen. Op de daaropvolgende prenten is dezelfde vrouw te zien na haar dood. Ze brengen in verschillende stadia het vergaan van haar lichaam in beeld. Elke schildering wordt begeleid door een gedicht in het klassiek Chinees, dat in onverbloemde taal het afgebeelde verwoordt. Een prent die de zevende fase toont, is er niet of niet meer. Het bijhorende gedicht is wel bewaard, maar is opvallend cursief gekalligrafeerd in vergelijking met de andere. De reeks sluit af met een Japanse epiloog, een bespiegeling over de eindigheid van het leven.
De jonge vrouw is waarschijnlijk gemodelleerd naar Ono no Komachi (ca. 825 - ca. 900). Deze dichteres uit de Heianperiode (794-1185), vermoedelijk een hofdame, staat in Japan tot op heden bekend om haar legendarische schoonheid. De boodschap weerklinkt klaar en duidelijk: zelfs de uitzonderlijkste schoonheid, al wordt er nog eeuwen over nagepraat, is vergankelijk. In het verleden worden dergelijke schilderingenreeksen door boeddhistische monniken gebruikt als visueel hulpmiddel bij de meditatie; de confrontatie met het ontbindende vrouwenlichaam moet verlangen helpen bedwingen.
Schilderingenreeks De negen overdenkingen over de onreinheid van het lichaam
Kinugasa Morishige of een kopie van een onbekende maker uit de late Edo-periode
Japan, vermoedelijk Kyoto, ca. 1670-1680 of ca. 1750-1868
Inkt en pigment op papier
MAS, AE.4552
Legaat van Max Elskamp, 1932
Een jonge vrouw in jūnihitoe kijkt voor zich uit. Haar lange haar valt over haar schouders. Haar- en klederdracht verraden dat het om een edelvrouw uit de late Heianperiode gaat.
Inleidende schildering of ‘proloog’ De negen overdenkingen over de onreinheid van het lichaam, AE.4552.01-20
Voorgoed
De negen overdenkingen worden sinds de jaren ’70 toegeschreven aan de relatief onbekende Kinugasa Morishige, onder andere op basis van een handtekening op de achterkant van de eerste schildering. Morishige is actief in de late zeventiende eeuw. Enkele experten trekken deze toeschrijving in twijfel, en menen dat de reeks dateert uit de tweede helft van de Edoperiode (midden 18de eeuw-1868).
Deze onzekerheid doet geen afbreuk aan de waarde van de schilderingen, die onder meer schuilt in hun zeldzame iconografie. Er zijn maar weinig kusōzu, prentenseries die de ontbinding van het menselijk lichaam in negen stadia in beeld brengen, behouden. De unieke herkomstgeschiedenis van deze reeks draagt nog bij tot haar belang. Vanaf de late negentiende eeuw is ze in handen van Antwerps grafisch kunstenaar, dichter en advocaat Max Elskamp (1862-1931). Hoogstwaarschijnlijk koopt hij de schilderingen op aanraden van zijn vriend Henry van de Velde (1863-1957) na het overlijden van hun vorige eigenaar, de Parijse Japanliefhebber, en kunstcriticus - en verzamelaar Philippe Burty (1830-1890). Zo illustreren ze niet enkel het laatnegentiende-eeuwse japonisme in Parijs, maar ook in België en Antwerpen.
De erkenning als topstuk betekent concreet dat de schilderingen Vlaanderen niet mogen verlaten zonder toestemming van de Vlaamse overheid. Bovendien kan het MAS subsidies aanvragen voor hun conservatie of restauratie. In tegenstelling tot haar onderwerp gaat de reeks zo hopelijk de eeuwigheid tegemoet.
Bibliografie
Willemen, Charles en Christian Berg. ‘De negen overdenkingen over de onreinheid van het lichaam. Japanse schilderingen uit het legaat Max Elskamp.’ Verhandelingen van het Etnografisch Museum van de Stad Antwerpen, 3 (1975).
Antwerpen, Etnografische Verzamelingen Antwerpen - Hessenhuis, Objectdossier AE.4552
Meer info over het werk
De negen overdenkingen over de onreinheid van het lichaam
Kinugasa Morishige of een onbekende kunstenaar uit de late Edo-periode
Japan, vermoedelijk Kyoto, ca. 1670-1680 of midden 18de eeuw-1868
Inkt en pigment op papier
MAS, AE.4552
Legaat Max Elskamp, 1932
Zoek de schilderingenreeks op in de online collectiedatabase van het MAS
Bekijk de schilderingenreeks op Google Arts & Culture
