Afgelopen academiejaar schreef ik mijn masterproef voor de opleiding Cultuurmanagement van de Universiteit Antwerpen over de Collectie Jaap Kruithof. Om bij te dragen aan de waardering van deze collectie, verdiepte ik mij in de museale waarderingspraktijk. Ik vergeleek de meest gebruikte waarderingsmodellen. Twee modellen kwamen het sterkst uit de vergelijking en boden de meeste inspiratie voor het Kruithof project: OP DE MUSEALE WEEGSCHAAL en SIGNIFICANCE 2.0.
Op de museale weegschaal is een handleiding van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed van Nederland. De gids beschrijft stapsgewijs het waarderingsproces, met suggesties, voorbeelden en interviews, en dit met de duidelijke ambitie om een divers beeld te scheppen van de praktijk van waarderen.
De vraagstelling bepaalt volgens deze handleiding de manier waarop de waardering uitgevoerd wordt. Waarderen is namelijk nooit een doel op zich, er moet altijd een aanleiding of reden voor zijn. Waarderen gebeurt altijd in vergelijking met iets anders, het referentiekader. Dit bepaalt de relevante criteria voor waarde. De gids wijst ook op de grenzen van waardering: het gaat om een momentopname die niet universeel toepasbaar is.
Kennis is onmisbaar, en de Weegschaal benadrukt dat die niet meer alleen vanuit de ‘expert’ moet komen, maar ook vanuit de belanghebbenden. Die hechten een bijzondere waarde aan een object of collectie of hebben er een band mee of bepaald belang bij.
De Weegschaal kent waardescores toe die onderbouwd moeten worden door argumenten. Hoofdcriteria zijn cultuurhistorische, sociaal-maatschappelijke en gebruikswaarden, en het ontwikkelpotentieel. De waardering kan uitmonden in een beschrijving van betekenis, een waarderangorde of -groepering of een investeringsplan. Die dienen als basis voor verdere acties.
Wat in de Weegschaal weinig aan bod komt, is de communicatie met belanghebbenden.
Significance 2.0is ontwikkeld in Australië, het land dat als eerste begon met het erkennen van waardering als onafhankelijke activiteit in musea. Het is een algemene gids voor de theorie en praktijk van waardering voor collecties. De theoretische achtergrond is sterk uitgewerkt en de gids is vergezeld van veel voorbeelden, casestudies en andere hulpmiddelen.
De gids vat de elementen samen die bijdragen tot de waarde van een object of collectie. Het gaat om de geschiedenis, de herkomst en context, de vergelijking met andere objecten en de toetsing van de waarden aan de gekozen criteria. Het eindpunt hiervan is het statement of significance, een beredeneerde, duidelijke argumentatie over de betekenis en het belang van de collectie of het object dat gewaardeerd wordt.
Significance 2.0 onderscheidt drie niveaus van waardering: object, (deel)collectie en waardering over verschillende collecties heen. De vier hoofdcriteria zijn historische waarde, artistieke waarde, wetenschappelijke of onderzoekwaarde, en sociale en spirituele waarde voor gemeenschappen vandaag.
Ook Significance 2.0 stelt dat waardering altijd een instrument is voor het nemen van onderbouwde beslissingen in verband met de collectie. De bronnen van kennis moeten zo breed mogelijk opgevat worden. De samenwerking met gemeenschappen waarvoor die waarden gelden is cruciaal in de waardering. Men moet zich altijd afvragen voor wie het waardevol is.
De handleiding laat echter nog veel open en is niet heel overzichtelijk opgesteld. Er onmiddellijk mee aan de slag gaan is dus niet gemakkelijk.
De Weegschaal en Significance 2.0 komen samen wellicht het dichtst in de buurt van een volledige gids om te waarderen. De Weegschaal is de meest concrete handleiding. Het statement of signifance van Significance 2.0 is een sterk format voor het formuleren van een beargumenteerd waarde-oordeel. Significance 2.0 heeft ook meer aandacht voor belanghebbenden dan de Weegschaal.
Maar uiteraard zijn er nog andere tools voor het waarderen te vinden. Zo is Significance 2.0 intussen opgevolgd door meer gedetailleerde modellen : Reviewing Significance 2.0 en 3.0. Het Vlaamse steunpunt voor erfgoed FARO organiseert basiscursussen om te leren waarderen en biedt een handige toolbox aan met waarderingshandleidingen en voorbeeldprojecten.