“Ik heb de dingen gezien die ze voor de koning hebben meegebracht uit het nieuwe gouden land [Mexico]. [...]
En ik heb van mijn levensdagen niet iets gezien dat mij zoveel plezier heeft gedaan als dit. Want ik heb er wonderbare kunstzinnige voorwerpen bij gezien en me verbaasd over het subtiele vernuft van mensen in vreemde landen.”,
aldus Albrecht Dürer in zijn reisdagboek over zijn bezoek aan het hof van Karel V op 27 augustus 1520.
[Vertaling door Anne Preis 2008]
Precolumbiaans Amerika: één begrip, veel culturen
De voorwerpen uit de collectie Paul en Dora Janssen-Arts zijn bijna allemaal afkomstig uit Zuid-Amerika. Het continent kent mede dankzij de diversiteit aan klimaten en landschappen veel verschillende cultuurregio's. Meso-Amerika, op de scheidslijn tussen Noord- en Zuid-Amerika, met zijn woestijnen, jungles en hoogland, herbergde culturen als die van de Olmeken, Maya's en Azteken.
De landbrug tussen Meso-Amerika en de Andes strekt zich uit van Nicaragua tot Colombia. Bewoners van dit gebied profiteerden van de stroom aan kennis en ideeën tussen noorden en zuid. Het Andesgebergte tenslotte verbindt Colombia, Ecuador, Peru, Bolivia, Chili en Argentinië. De immens hoge bergtoppen scheiden de jungle in het oosten van het droge kustgebied in het westen. Hier bouwden de Inca's een gigantisch rijk.
Columbus' komst naar Amerika in 1492 betekent voor de geschiedenis van het continent een breuk. De Europese conquistadores veegden in rap tempo lokale culturen grotendeels van de kaart. Toch leven oude tradities en geloofsovertuigingen voort in het christelijke Zuid-Amerika.
De verzameling Janssen-Arts is een van de belangrijkste collecties precolumbiaanse kunst in Europa. Dora Janssen werd aanvankelijk gegrepen door de pracht van het Zuid-Amerikaanse goud. Eenmaal getroffen door de context van de objecten legde zij zich toe op de Maya’s en volgde colleges aan de Universiteit van Texas in Austin, een belangrijk centrum voor Maya-studies. De circa vierhonderd objecten tonen een prachtig overzicht van de vele precolumbiaanse tradities.
Een selectie:
Hanger in de vorm van een leider of sjamaan
Tairona-cultuur, noord Colombia, 500-1600.
Goud (tumbaga), inv.nr. MAS.IB.2010.017.169.
De man draagt oorsieraden, een hoofdtooi, neusring, lipplug en een gezichtsmasker. Het Metropolitan Museum of Arts in New York heeft een vergelijkbaar stuk in hun collectie. Tumbaga is een goud/koperlegering en heeft een lager smeltpunt waardoor het zich makkelijker laat bewerken. Dit pectoraal is één van de favorieten van Dora Janssen.
Vijzel (?) in de vorm van een kat
Overgang van de Valdivia- naar de Chorrera-cultuur, noordkust van Ecuador, 1500-600 v.Chr.
Groene steen, inv.nr. MAS.IB.2010.017.252
De sterk gestileerde kat diende mogelijk als vijzel voor het vermalen van hallucinogene stoffen die de sjamaan gebruikte om in trance te komen. De vorm inspireerde Carl Barks voor zijn ‘vierkante kippen en figuren’ in het stripverhaal Donald Duck in de Andes (1949).
Zittende man
Olmeken-cultuur, Zuid-Mexico, Guatemala of El Salvador, 1200-400 v.Chr. Bruine steen, inv.nr. MAS.IB.2010.017.016
De prominente neus en naar beneden getrokken mondhoeken associeerden de Olmeken met de jaguar en zo wordt dit beeldje beschouwd als een afbeelding van een sjamaan die half in een jaguar is veranderd. De toegeknepen ogen richt hij op een andere, spirituele wereld.
Kwartel als borstjuweel of rammelaar
Costa Rica of Panama, 700-1520. Goud, inv.no. MAS.IB.2010.017.131
De kwartel is hol en bevat een steentje waardoor hij rammelt. De kwartel werd op de borst gedragen en keek zijn drager aan. Een ander object in de MAS collectie lijkt hierop geïnspireerd, een zogenaamde alberije (spreek uit: ‘alberige’), een Mexicaans fantasiediertje uit de volkskunst (MAS.0319.0008).
Man met stamper en kom
Jalisco-cultuur, West-Mexico, 300 v.Chr.-300 n.Chr. Aardewerk, inv.nr. MAS.IB.2010.017.036
De man draagt oorpluggen in zijn oren zoals je die steeds vaker ook hier in Antwerpen ziet. De bolletjes op zijn schouders stellen mogelijk een littekenversiering voor. Verder heeft hij zwarte verf onder zijn ogen, op zijn kin en zijn lippen aangebracht.
Krijger met twee honden
Veracruz-cultuur, noordelijke Golfkust, Mexico, 400-900. Aardewerk, inv.nr. MAS.IB.2010.017.054
Deze gevangene met zijn twee honden draagt het hoofddeksel van de krijgersorde van de prairiewolf. Verder is hij enkel nog gekleed in een lendendoek en draagt vreemde oorsieraden: zijn gouden sieraden zijn vervangen door exemplaren van touw. Hij wacht gelaten op zijn onthoofding. Honden vervulden de rol van begeleiders van de doden, een kenmerk dat ze ook in het Oude Egypte hadden (denk aan de god Anoebis die de mummie begeleidde naar de Onderwereld).
Hond
Colima-cultuur, West-Mexico, 300 v.Chr.-300 n.Chr.
aardewerk, inv.nr. MAS.IB.2010.017.041
Honden traden in de precolumbiaanse culturen vaak op als begeleiders van de doden. Beelden en vazen in de vorm van honden zoals deze, werden meegegeven in het graf zodat de overledene zijn trouwe metgezel bij zich zou hebben op zijn reis door de onderwereld. De afgebeelde honden zijn Xoloitzcuintli ofwel Mexicaanse naakthonden.
Neussieraad met afbeelding van vogeljacht
Moche-cultuur, noordkust Peru, 100 v.Chr.-700 n.Chr.
goud, zilver en turkoois, inv.nr. MAS.IB.2010.017.290
De twee jagers jagen met hun blaaspijp vanachter hun schild op de vogels in de boom. Hun ‘jachthonden’ klimmen alvast in de boom om de verdoofde vogels te pakken.
Jaguar
Moche-cultuur, Peru, noordkust, 100 v.Chr.-700 n.Chr.
Brons en schelp, inv.nr. MAS.IB.2010.017.285
Jaguars spelen een belangrijke rol in de mythologie van veel Zuid-Amerikaanse culturen. De schelp is een veelgebruikt materiaal bij de Moche, die langs de kust woonden in het noorden van het huidige Peru. Bekend zijn ook hun portretvazen.
Hanger van een katachtige
Gran Chiriqui, grensgebied Costa Rica en Panama, 700-1520.
Goud (tumbaga), inv.nr. MAS.IB.2010.017.122
Alle beelden:
ministerie van de Vlaamse Gemeenschap
collectie Paul en Dora Janssen-Arts, MAS, Antwerpen
foto © Hugo Maertens, Brugge
